Korunmasız düzenli cinsel yaşantıya rağmen bir yıl içerisinde çocuk sahibi olamayan çiftlerde infertilite teşhisi konularak birinci basamak tetkikler yapılır ve muhtemel infertilite sebebi araştırılır. Kadının jinekolojik muayenesi, ultrasonografi, erkekte semen analizi ve kadının tüplerinin değerlendirilmesi birinci basamak tetkiklerdir.
Menide spermin çok az ya da hiç olmaması (şiddetli erkek faktörü ya da azoospermi) veya tüplerin her ikisinin kapalı olması durumunda doğrudan tüp bebek tedavisine geçilmelidir. Diğer durumlarda ise kadının yaşına, evlilik süresine ve yumurtalık kapasitesine göre yumurta takibi ya da aşılama tedavisi de uygulanabilir. Aşılama tedavi sıralamasında, yumurta takibi ve tüp bebek tedavisi arasındaki basamaktır. Fakat yumurta takibi yapılmadan doğrudan aşılama da yapılabilir. Ya da 2-3 ay yumurta takibi neticesi gebelik elde edilemediğinde aşılamaya geçilir. Burada kararı belirleyen faktörlerin başında kadın yaşı, yumurtalık kapasitesi ve evlilik süresi gelmektedir. Kadın yaşı ileri ise (35 üstü) veya evlilik süresi uzun ise (5 yıl ve üzeri) ya da kadının yumurtalık kapasitesi zayıf ise aşılama yapılmadan doğrudan tüp bebek tedavisine de geçilebilir.
Aşılama (inseminasyon) nedir?
Aşılama, kadında haplar ya da düşük dozda iğnelerle yumurta gelişiminin uyarılması neticesi oluşan 1-3 folikülün (yumurta içeren kesecikler) belli boyutlara geldiğinde (17-20 mm) çatlatma iğnesi verilerek olgunlaştırılması, tam çatlama zamanında laboratuarda yıkanmış ve hazırlanmış spermin en iyi haliyle rahime verilmesi ve böylece kadın vücudunda döllenmenin olması için en uygun zamanlamanın sağlandığı yardımla üreme tedavi yöntemidir. Kısaca, spermin laboratuarda hazırlanarak tam yumurtlama zamanında rahime verilmesidir. Döllenme kadın vücudunda, tüplerde olmaktadır.
Aşılama doğal bir yöntemdir. Sadece sperm laboratuarda hazırlanır ve yaklaşık 2 saatlik bir hazırlık sonrası 0.5-1 cc’lik konsantre haldeki sperm ince bir kateter ile rahime ağrısız ve acısız bir şekilde bırakılır. Bu esnada yumurta da tam yumurtalıklardan atılmak üzere ya da henüz yeni atılmıştır. Atılan yumurta tüplere girerek orada sperm ile buluşur ve sperm yumurtayı döllerse embryo oluşarak rahime doğru yol alır, rahime girip yapışırsa gebelik oluşur. Aşılama için tüplerle ilgili herhangi bir problem olmaması, en azından bir tüpün açık olması gerekmektedir. Yine aşılama için hazırlanan ileri hareketli fonksiyonel sperm sayısının 5 milyonun üzerinde olması olumlu sonuç almak için kritik değerlerden biridir.
Aşılama tedavisi kaç gün sürer?
Toplamda 15 gün sürmektedir. Bu sürede erkeğin gelmesi gerekmez sadece aşılama günü sperm örneği vermek için çağrılır. Kadın ise 15 gün içerisinde en fazla 2-3 kere ultrasonografi takibi ve en son aşılama işlemi için çağrılır.
Kadında aşılama takibi nasıl yapılır?
Âdetin 2-3. günlerinde yapılan ultrasonografi sonrası yumurtalıklarda kist gibi engel bir durum yoksa hap veya tercihen düşük doz iğnelerle yumurtalıklar uyarılır. Her gün günün aynı saatlerinde iğne yapılır ve bir hafta sonra yapılan ultrasonografi ile yumurtalıkların ilaçlara verdiği tepki değerlendirilir. Ultrasonografide folikül (yumurta içeren kesecik) belli boyutlara ulaştığında (17-20 mm) çatlatma iğnesi tabir edilen bir iğne yapılarak folikül içindeki yumurta olgunlaştırılır. Folikül sayısı üçten fazla ise aşılama yapılmaması önerilir ve tedavi iptal edilmelidir, aksi durumda üçüz ve üzeri gebelikler oluşabilir, kadın hayatını riske eden hiperstimulasyon gibi durumlar nadiren de olsa ortaya çıkabilir.
Çatlatma iğnesinden 24-38 saat sonra bir ya da ardışık günlerde iki kez, laboratuvarda yıkanan ve hazırlanan spermlerle aşılama yapılabilir. Aşılama günü sabah erkekten 2-5 günlük perhiz sonrası alınan sperm örneği laboratuvarda yıkanarak hazırlanır ve konsantre edilerek çok ince bir kateter ile rahime bırakılır. İşlem anestezi gerektirmez, çok basit ve kısadır, ağrısızdır. Normal bir jinekolojik muayene gibidir. Sperm rahime bırakıldıktan sonra 15 dakika istirahat sonrası hasta normal yaşantısına dönebilir. Cinsel ilişki kısıtlaması yapılmaz. Aşılama sonrası progesteron desteği olarak bazı ilaçlar verilebilir, ama şart değildir.
Aşılamadan 12-14 gün sonra gebelik testi yapılarak sonuç değerlendirilir. Gebelik olması durumunda herhangi bir özel takip şekli yoktur, normal kendiliğinden oluşan bir gebelik gibi takip edilir.
Kimlere aşılama yapılır?
Sperm sayısı hafif düşük ise, sperm hareketi hafif düşük ise, açıklanamayan infertilitede, erken evre endometriozisde, kadında yumurtlama problemi varsa ve yumurta takibi ile gebelik elde edilemediyse, sosyal sebeplerle gebelik eldesini hızlandırmak isteyen çiftlerde uygulanabilir.
Tek başına sperm morfoloji sorunu olan çiftlerde her zaman doğrudan tüp bebeğe geçmek gerekmez, morfolojik problemin boyutuna göre değişmekle birlikte bu çiftlerde aşılama da uygulanabilir.
Aşılama için verilecek spermin laboratuvarda hazırlama yöntemi önemli midir?
Aşılama için verilecek sperm örneğinin laboratuvarda hazırlanmasında yüzdürme, yoğunlaştırma gibi yöntemler olup sperm değerlerine göre yöntem seçilebilir. Laboratuvarda hazırlama işlemi yaklaşık iki saat sürmektedir. Hazırlama temelde basit bir işlem olmakla birlikte laboratuvar ekibinin titiz ve özenli çalışması başarıyı etkileyecektir.
Aşılamanın başarısı nedir?
Kabaca %10-30 arasında değişmekle birlikte ortalama %20 denilebilir. Hazırlama sonrası rahime verilen spermin 10 milyonun üzerinde olması başarıyı arttırmaktadır.
En fazla kaç kere aşılama yapılabilir?
Aşılama başarısı her bir tedavi için %10-30 olup toplamda 2-3 kere aşılama yapıldıktan sonra tüp bebeğe geçilmesi tavsiye edilir. Fakat 6 kereye kadar da aşılama yapılabilir, gebelik elde etmek mümkündür.
İlk aşılama tedavisi başarısız olduğunda ne kadar beklemek gerekir?
Beklemek gerekmez, ertesi ay ikinci aşılamaya geçilebilir. Aşılama tedavilerini ardışık yapmak tıbben sakıncalı değildir. Kullanılan ilaçlar düşük dozlarda olduğundan kadın sağlığına tehdit oluşturmaz.
Aşılama tedavisinde iğnelere aşırı yumurtalık yanıtı olabilir mi?
Başlanan ilaç dozu çok az bile olduğunda bazen aşırı yanıt olabilmektedir. Genellikle polikistik over hastalarında bu durum ile karşılaşılmaktadır. Aşırı cevap olduğunda ya tedaviyi iptal etmek ve ilişkiyi yasaklamak ya da tüp bebek tedavisine dönüştürmek gerekir. Bu gibi durumlarda tüp bebeğe dönüldüğünde başarı oranı yüksektir.
Özetle, aşılama doğal bir yöntemdir. Kadın düşük dozda iğnelerle kısa süreli (ortalama 10 gün) bir takiple hazırlanır, takip sonunda yumurtlama zamanı geldiğinde sperm laboratuvarda yıkanarak rahime özel bir kateter ile verilir, sperm ile yumurtanın tüplerde karşılaşması ve spermin yumurtayı kendiliğinden döllemesi beklenir, döllenme olursa embryo oluşur ve oluşan embryo da rahime yapışırsa gebelik oluşmaktadır.
Fakat aşılama sonucu olumsuz ise hangi aşamada problem olduğunu anlayamayız; o ay gelişen yumurta kaliteli olmayabilir, yumurta overlerden atıldığı halde tüplere giremeyebilir, sperm tüplerde yumurtayı döllememiş olabilir, embryo oluşmuş olup rahimde yerleşememiş olabilir. Bu noktaların hiç birini aşılamada kontrol edemeyiz. Aslında aşılama ile normalde olması gerekeni taklit etmekteyiz. Fakat yumurta gelişimi kontrollü bir şekilde sağlanmakta ve spermler yıkanarak en iyi haliyle yumurta ile buluşması için hazırlanmakta ve rahime aşılanmaktadır.