Kadınlarda ilk âdet kanaması ortalama olarak 12 yaşında görülür. Menstrüasyon döneminde uterus kendini yenileyerek vajinadan dışarı atar. 2 ile 5 gün boyunca bu işlem devam ederek kendi iç yüzeyini gebelik için hazırlar. Eğer gebelik olmaz ise tekrar menstrüasyon dönemine girerek döngüye devam eder. Bu durum doğurganlık süresi boyunca tekrar eder ve menopoz ile birlikte uterusun hazırlığı da sona ererek menstrüasyon kesilir. Bu kanamaların hiç olmaması ya da kesilmesi durumuna amenore denir.
Amenore nedir?
İlk kez âdet görecek kişilerde bazı durumların oluşması gerekir. Bunlar uterus ve genital yolların sağlıklı olması, endometrium tabakasının fonksiyonel olarak bulunması, overlerin sağlıklı ve fonksiyonel olması, hipotalamus ve hipofizin sağlıklı olması ve tüm bu 4 kompartımanın da bütünsel olarak düzenli çalışması gerekir. Tüm bu koşullar sağlandığında 9 ile 18 yaş aralığında ve ortalama olarak 12 yaşında ilk menstrüasyonun görülmesi beklenir. 14 yaşına kadar sekonder seks karakteri gelişimi denen, meme gelişimi ve tüylenme olmayan kişiler ya da sekonder seks karakteri gelişimi başlamış ancak 16 yaşına gelmiş olmasına rağmen hiç âdet görmemiş kişilerde bulunan bu duruma primer amenore denir. Sekonder amenore ise, daha önce âdet görmüş kişilerin, menopoz ve gebelik dışındaki dönemlerde, 3 ay süreyle üst üste menstrüasyon görmemesi durumuna denir.
Primer amenore nedir?
15 yaşına gelen kişilerin %98'i âdet görmüş olur. Bu yaş civarında yeterli olgunluğa erişemeyen kişilerde menstrüasyon görülmez ise primer amenore şüphesi ile gerekli tetkiklerin uygulanması kesin tanı ve tedavi için hekime başvurulması gerekir. Doğumsal anomaliler, hormonal bozukluklar, uterus ve vajina yokluğu, üreme organlarının gelişmemesi, kromozom anormallikleri primer amenoreye sebep olabilir. Bir kişinin âdet görebilmesi için 4 farklı kompartımanın da düzenli ve uyum içinde çalışması gerekir.
Primer amenore nedenleri
Primer amenorenin kompartımanlarına göre sebepleri de değişiklik gösterir. Genel olarak, kalorisi düşük diyetler, tiroit hastalıkları, aşırı spor ve egzersiz, hipofiz bezi hastalıkları nedenleri arasındadır. Kompartımanlarına göre nedenleri şöyledir:
- Kompartıman; rahim ve vajina: Müllerian agenezis olarak bilinen gelişim bozuklukları sonucu gelişen amenoredir. Genetik geçiş bulunmayan bu durumda over fonksiyonu normal olsa da uterus, tüpler ve vajenin üst kısmı bulunmaz. Ancak rudimenter yani gelişmemiş yapıda uterus olabilir Bazı durumlarda üriner, vertebral, iskelet sistemi ve sistem anomalileri görülebilir. Asherman sendromu denen ve daha önce yapılmış kürtaj operasyonlarına bağlı olarak rahim içi yapışıklıklar, androjen duyarsızlık olarak adlandırılan genetik bozukluklar sonucu genetik olarak erkek olan ancak dış görünümü kadın olan kişilerde de görülebilir. İkinci olarak en sık rastlanan primer amenore sebebidir. Tanı için ultrason, MR, laparoskopik ve vajinoskopik yöntemler kullanılabilir.
- Kompartıman; yumurtalıklar: Kişide 46 yerine 45 kromozom bulunması olarak bilinen Turner sendromu, primer amenorenin en sık rastlanan sebebidir. Genelikle kısa boy, düşük saç çizgisi, yüksek arklı damak, yele boyun ile karakterizedir. Kişi de over gelişiminin bulunmadığı gonadal agenez ya da Swyer sendromu, resiztant over sendromu olarak bilinen, hormonlara karşı dirençli over mevcudiyeti, prematür over yetmezliği olarak tanımlanan erken menopoz ve radyasyon ve kemoterapi tedavilerine bağlı olarak overlerin işlevselliğini yitirmesi primer amenore nedenidir. Kalıtımsal ya da edinsel olabilir.
- Kompartıman; hipofiz: Kafatası içinde yer alan hipofiz bezinin travma, tümor ya da cerrahi müdahale sonrası ortaya çıkan hasarlanmalar primer amenore sebeplerindendir. Genellikle aileler büyüme ve cinsel gelişimlerin gecikmesi sonucunda hekime başvurur. Hipofiz bezinde yer alan tümör sebebi ile bozulan hormonal düzen; prolaktin olarak bilinen süt salgılama hormonunun fazla salgılanması sonucu memelerden süt gelmesi, doğum sonrası gelişen kanamaya bağlı olarak gelişen Sheehan sendromu gibi durumlarda 3. kompartımanda yer alan sorunlardan kaynaklı primer amenore oluşumudur.
- Kompartıman; hipotalamus: Tam GnRH eksikliği olan kişilerde sekonder seks karakter gelişimi görülmez. Kısmi eksiklik durumunda ise farklı düzeylerde sekonder seks karakter gelişimi bulunur. Pulsatil salınımı bozukluklarında ise sebep psikolojik stres, aşırı kilo alma ve verme, beslenme bozuklukları, anoreksiya ve aşırı egzersiz yer alır. Anoreksiya nervozada da beden şekline aşırı ilgi göstermek, kilo alma korkusu, normal kilonun kişiye fazla gelmesi, yiyecekleri aşırı sınırlayarak tüketmek bulunur. Tüm bu etkenlerin yanı sıra immün yetmezlik ve kronik hastalıklar 4. kompartımanı oluşturur.
Sekonder amenore nedir?
Düzenli âdet gören kadınlarda tüm kompartımanlar normal çalışır. Beyinde bulunan hipotalamus ve hipofiz hormonal salgılar ile yumurtalıkları uyarır ve overlerin östrojen ve progesteron salgılamasını sağlar. Salgılanan bu hormonlarda endometrium denen uterusun iç tabakasını uyararak menstrüasyonu başlatır. Tüm bu sistemin düzenli olarak çalışması için tüm mekanizmaların normal çalışması gerekir. Böylece düzenli menstrüasyon oluşur. Gebelik, menopoz ve emzirme dönemleri dışında 3 ay üst üste menstrüasyon görülmemesi durumuna sekonder amenore denir. Toplumda kadınların %2 ile %5'inde bu şikâyet görülür.
Sekonder amenore nedenleri
Genellikle en büyük sebebi gebeliktir. Ancak, kortizon kullanımı, depresyon, kemoterapi, steroid, doğum kontrol ilaçları gibi pek çok ilaç kullanımı âdet düzeninin bozulmasına, ya da kesilmesine sebep olabilir.
- Hormonal bozukluklar
- Kanser
- Tiroit hastalıkları
- Hipofiz bezi hastalıkları ve tümörü
- Dengesiz ve sağlıksız beslenme
- Ani ve fazla kilo alma veya verme
- Bulimia nervoza
- Anoreksiya
- Aşırı spor
- Kistik fibrozis
- Asherman sendromu
- Polikistik Over Sendromu
- Cushing Sendromu
- Psikolojik travmalar, depresyon ve stres
- Uterus hasarlanması
- İlaç kullanımı
Amenore belirtileri nelerdir?
- Adet kesilmesi ya da adet hiç görülmemiş olması
- Memeden süt gelmesi
- Baş ağrısı ve/veya görme bozuklukları
- Aşırı tüylenme ve sivilcelenme
- Pelvik ağrısı
Amenore tanı ve tedavisi
Primer amenore tedavisi için öncelikle tanıyı netleştirmek için öykü, somatik yani büyüme ve seksüel gelişim hikâyesi, hastada veya ailesinde metabolizma hastalığı ya da kromozom anomalisi varlığı sorgulanır. Beslenme düzeni, kilo durumu, spor geçmişi, psikolojik durumu ve stres durumu incelenir. Vücut kitle endeksi incelendikten sonra genital muayene, meme ve tüylenme durumu incelenir. Laboratuvar testleri ve radyolojik tetkikler sonucu teşhis konur. Hastalığa sebep olan kompartıman saptandıktan sonra, multidisipliner olarak hedefe yönelik tedavi uygulanır. Bu tedaviler, ilaç ile ya da cerrahi olarak uygulanabilir. Doğumsal anormalliklere bağlı olarak gelişen primer amenore vakalarının bir kısmı ameliyatla düzelir. Hipofiz de yer alan tümöre bağlı ise ilaç, radyo terapi ve cerrahi müdahale gerekebilir. Hormonal bozukluklardan kaynaklanıyor ise ilaç tedavisi, diğer hastalıklardan ve kullanılan ilaçlardan kaynaklanıyor ise, ilaç kullanımının bırakılması ve mevcut hastalığın tedavi edilmesi sağlanır. Sekonder amenore de ise primer amenore de olduğu gibi öncelikle gebelik durumu ekarte edilmelidir. Beslenme durumu, kilo durumu, spor geçmişi, stres ve psikolojik durumun yanı sıra uterus, serviks ve vajende anatomik bozukluk olmadığı incelenir. Laboratuvar testleri ile hormon düzeyleri kontrol edildikten sonra Hipofiz bezi ve anormallikleri için radyolojik görüntüleme yapılır. Sekonder amenore oluşumuna sebep olan kompartman saptandıktan sonra primer amenore de olduğu gibi diyet uygulaması, ilaç kullanımı düzenlenmesi, ilaçla, radyolojik ya da cerrahi tedavi uygulanır. Erken tanı ve sağlıklı bir yaşam için düzenli olarak kontrollerinizi yaptırmayı ihmal etmeyin.